Bitlis’in sokaklarında akşamüstü… Dede duasıyla büyümüş bir şehir, telefon ışıklarının gölgesinde hızla büyüyen bir ergenliği taşıyor. Bir yanda hiddetle parlayan bakışlar, diğer yanda “boşluk” duygusu. Madde, alkol, sigara; ekranda hesaplanmamış saniyeler; çabuk parlayan, çabuk kırılan ilişkiler… Bu tablo ne yalnızca istatistik ne de “gençlik böyle” diye geçiştirilecek bir durum. Bu, bir yol bulma meselesi.
Sorunun anatomisi (acı ama gerçek)
Hız kültürü: Genç zihin, ekranın hızına ayarlı. Sabır, emek ve tefekkür geri planda; “hemen şimdi” duygusu öfkeye ve fevrîliğe zemin hazırlıyor.
Aidiyet açığı: Aile–okul–mahalle–cami–kulüp gibi halkalar zayıfladıkça, “değerler” sesi kısılıyor; yerini konfor, gösteri ve ben-merkezlilik alıyor.
Uyarıcıların kolay erişimi: Tütün, alkol ve yasa dışı maddeler; okul çevresi ve dijital ağlarda daha görünür.
Anlam kaybı: İnancın ve değerlerin “günlük hayata tercümesi” zayıflayınca, genç için “neden?” sorusunun cevabı buğulanıyor.
Bu tabloyu tersine çevirmek mümkün. Bilim de geleneğimiz de bize güçlü yollar gösteriyor.
Bilim ne söylüyor, tecrübe ne öğretiyor?
Dünya ölçeğinde en etkili yaklaşımlar üç ayakta birleşiyor: (1) hayat becerileri, (2) aile temelli müdahaleler, (3) okul merkezli, kanıta dayalı programlar. UNODC–WHO standartları; yaşam becerileri, aile iletişimi ve okul temelli önlemlerin madde kullanımını anlamlı biçimde azalttığını vurguluyor. Botvin Life Skills ve Strengthening Families gibi programlar, akran baskısına direnç, öfke yönetimi ve erteleme doyumu gibi becerileri güçlendirerek riski düşürüyor.
Türkiye’de Yeşilay’ın Türkiye Bağımlılıkla Mücadele Eğitim Programı (TBM); alkol, tütün, madde, teknoloji ve kumar bağımlılıklarına karşı birincil önleme modülleri sunuyor; okullara ve topluma hazır içerik sağlıyor.
Ulaşılabilir destek hatları ve merkezler de var: Yeşilay Danışmanlık Merkezi YEDAM 115, alkol–madde–tütün–internet–kumar konularında psikolog desteği veriyor; Sağlık Bakanlığı’nın ALO 191 hattı 7/24 yönlendirme ve danışmanlık sağlıyor; ileri ihtiyaçta AMATEM/ÇEMATEM yataklı ve ayaktan tedavi sunuyor.
Okullarımızda bu çabayı mevzuat da destekliyor; Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri düzeni, okul temelli önleme ve yönlendirme için yasal zemin oluşturuyor.
Bitlis için 12 maddelik yol haritası (90 günde başlatılabilir)
1. Aile Okulları—“Güçlü Ev, Güçlü Genç”: İl/ilçe MEB, Yeşilay ve Müftülük işbirliğiyle ebeveynlere 6–8 oturumluk mini program: ergen beyni, sınır–sevgi dengesi, dijital denge, öfke–çatışma yönetimi, değerlerin günlük hayata aktarımı. (TBM modülleriyle uyumlu.)
2. Hayat Becerileri Atölyeleri: Ortaokul–lise düzeyinde; akran baskısına direnç, “hayır” deme, stres–öfke–duygu düzenleme, hedef koyma–sabır–azim. (LST yaklaşımı örnek alınabilir.)
3. Erken Uyarı ve Okul İçi Protokol: Sınıf öğretmeni–rehberlik servisi–veli üçgeninde risk sinyallerine (devamsızlık, not düşüşü, arkadaş çevresi değişimi, ani öfke) hızlı müdahale akışı; kısa tarama, motive edici görüşme (MI) ile ikna ve gerekirse yönlendirme.
4. Danışmanlık ve Tedaviye Erişim:
YEDAM 115: psikolog desteği ve randevu.
ALO 191: 7/24 danışma–yönlendirme.
AMATEM/ÇEMATEM: tıbbi tedavi ve rehabilitasyon.
Bu hat ve merkezlerin afişleri tüm okullarda, gençlik merkezlerinde, cami gençlik odalarında görünür olsun.
5. Gençlik Merkezleri ve Manevî Danışmanlık: GSB Gençlik Merkezleri; spor, gönüllülük, sanat ve “Gençlik Merkezi Akademileri” ile güvenli alan sunar. Müftülüklerin gençlik çalışmaları yönergesi; değer temelli rehberlik ve kulüp faaliyetleri için kurumsal çerçeve sağlar. Bitlis’teki GSB ve gençlik merkezleriyle koordinasyon birimi kurulsun.
6. Dijital Denge ve Sosyal Medya Oruçları: 30 günlük “dijital detoks meydan okuması”; namaz–ders–spor–sanat–gönüllülük hedefleriyle desteklenmiş puan sistemi, akran koçluğu.
7. Değerlerle Yaşam Atölyeleri: İslami/ahlakî ilkelerin günlük hayata somut tercümesi: helal–haram duyarlılığı, emanete riayet, kul hakkı; “karakter eğitimi portfolyosu” ile izleme.
8. Mahalle Paydaş Haritası: Muhtarlık, imam, okul müdürü, rehber öğretmen, antrenör, fotoğraf–müzik eğitmeni; her mahallenin “güvenli yetişkinleri” listelensin, gençle temas ağı canlı tutulsun.
9. Saha Gerçekliği—Çevre Denetimi: Okul çevresinde tütün–alkol satış ve sunumuna ilişkin yasakların (18 yaş altı) görünür uyarı levhaları, denetim planı ve esnaf eğitimiyle takibi. (4207 ve 4250 kapsamındaki kurallar ve son güncel idari yaptırımlar hatırlatılmalı.)
10. Spor–Sanat–Doğa Döngüsü: Haftalık doğa yürüyüşleri, kemankeşlik/okçuluk, folklor–müzik atölyeleri; adrenalin duygusunu güvenli ve değerli bir zemine taşımak.
11. Onarıcı Adalet ve Mentorluk: Okul içi şiddet/fevrî davranışta ceza yerine onarıcı süreç + yetişkin mentor eşleştirmesi (öğretmen, imam, spor eğitmeni, usta).
12. “Bitlis Gençlik Koruma Kurulu”: Valilik koordinasyonunda MEB–Sağlık–GSB–Müftülük–Emniyet–Yeşilay–STK’lar; aylık veri izleme, risk haritası, hızla müdahale.
Evde ve okulda bugün başlanacak pratikler
Anne–baba için 10 adım:
1. Her gün 20 dakikalık “ekransız sohbet.”
2. Kuralsız sevgi + tutarlı sınır (ikisi birlikte olursa güven doğar).
3. Arkadaş çevresini tanıyın; yargı değil merakla dinleyin.
4. Evi “güvenli liman” yapın; alay, küçümseme, etiket yok.
5. Ortak ibadet/dua–sohbet saatleri (değerler canlı yaşanırsa tutunur).
6. Haftalık aile meclisi: gündem–sorumluluk–teşekkür.
7. Sigara/alkol “ev eşiğinden girmez” kuralı; rol model sizsiniz.
8. Sınırlar: gece–ekran–arkadaş–mekân; yazılı aile anlaşması.
9. “Problem yokmuş gibi” yapmayın; şüphede YEDAM 115 veya ALO 191’e danışın.
10. Küçük başarılara görünür takdir.
Öğretmen–okul için 10 adım:
1. Her sınıfta “güvenli sınıf sözleşmesi.”
2. İlk 6 hafta hayat becerileri mini modülleri (TBM uyumlu).
3. Erken uyarı çizelgesi; üç işaret → rehberlik görüşmesi → veli teması.
4. MI teknikleriyle kısa motivasyon görüşmeleri (5–15 dk).
5. Akran liderleri eğitimi: kulüp–gönüllülük–spor.
6. “Bir öğrenci–bir yetişkin” mentorluk janti kuralı.
7. Camii/Gençlik merkeziyle ortak atölye (değer–sanat–spor).
8. Riskli mekân haritası: okul çevresi devriye–esnafla protokol.
9. Okul-aile WhatsApp’ı = bilgi için; yargı/tartışma için değil.
10. Her dönem “Velilerle Değerli Sohbetler” semineri.
Hukuk ve vicdan yan yana
18 yaş altına tütün ve alkol satışı yasak; uyarı levhaları, kimlik kontrolü ve okul çevresi hassasiyeti net. Bu, yalnızca ceza değil; gençleri koruma amacıdır. Denetim kadar eğitim de şarttır.
İslami değerlerin “hayata tercümesi”
“Harama yakınlaşmama”, “emanet ve iffet”, “kul hakkı”, “israf ve gösterişten kaçınma”… Genç, bunları nasihat olarak değil yaşayan pratik olarak görürse kök salar. Mahalle imamının gençlik saatleri, müezzin–öğretmen–antrenör üçgeninde örnek rol modeller, sabah namazı buluşmaları sonrası sıcak çorba, Kur’an halkaları ile “merhamet ve irade eğitimi” birlikte yürütülebilir. (Müftülük gençlik çalışmalarının resmî çerçevesi mevcuttur.)
Kaldırımlarda değil, kalplerde yol açalım
Gençlerimiz bozulmuş değil; çoğu “anlam ve aitlik” arıyor. Onlara cezalarla değil, yol göstererek; nasihatla değil, örnek olarak; yasakla değil, değerli alternatifler oluşturarak yaklaşalım. Bitlis, beş minaresiyle yalnızca bir fotoğraf değildir; bir rehberlik teklifidir:
Kökleri koru, dalları güçlendir, ışığı paylaş.
Hiddeti, iradeye; bağımlılığı, aidiyete; boşluğu, manaya çevir.
Not: Acil destek için YEDAM 115 (psikolog desteği) ve ALO 191 (7/24 danışma) hatlarını görünür kılalım; okullarda ve mahalle odaklarında mutlaka afişleyelim.
