Tortum'un tarihi çok eskiye dayanmakta olup, ilk yerleşimin ne zaman ve kimler tarafından yapıldığı hakkında kesin bilgilere ulaşılamamıştır. Ancak arkeolojik araştırmalar, bölgenin Prehistorik bir yerleşme alanı olduğunu ve Karaz Kültürü'ne dahil olduğunu göstermektedir.
Antik kaynaklarda, Tortum yöresi Taokhlar ülkesi sınırları içinde gösterilmektedir. Ksenophon, Taokhlar'ı yiyeceklerini depoladıkları müstahkem mevkilerde oturan bir topluluk olarak tanımlamıştır. Bizans İmparatorluğu döneminde Tortum yöresi, 662 yılında Arapların Erzurum ve çevresini fethetmesiyle gündeme gelmiştir.
1080 yılında Bizans İmparatorluğu'ndan alınan yerleşim, Saltuklu topraklarına katılmıştır. Saltuklu Beyliği'nin yıkılmasının ardından yöre, Gürcü beylerinin hakimiyetine girmiştir. Daha sonra Anadolu Selçuklu Devleti egemenliğine giren Tortum, Timurlular'ın topraklarına katılmasının ardından Karakoyunlu ve Akkoyunlu beylikleri arasındaki mücadeleye sahne olmuştur. 1458'de Akkoyunlu egemenliğine geçen yerleşim, 1467 yılında Osmanlı İmparatorluğu'na katılmıştır. Ancak yöre, zaman zaman Gürcülerle Osmanlılar arasında el değiştirmiştir. 1537 tarihinde ise Osmanlı İmparatorluğu tarafından kesin olarak ele geçirilmiştir.
Tortum'un şehir merkezi önceleri Tortumkale mahallesi olarak bilinmekteyken daha sonra "Nihah" mahallesi haline gelmiştir. İlçenin adı, aynı adı taşıyan Tortum Çayı'ndan gelmektedir.
Coğrafya
Tortum ilçesi, Erzurum'un kuzeyinde Karadeniz bölgesinde yer alan 1467 km²'lik bir alana sahiptir. Erzurum ilinin Oltu, Pasinler, Narman, İspir, Yusufeli ve Uzundere ilçeleriyle çevrilidir. İlçe, dar ve uzun bir vadide kurulmuştur ve arazi yapısı oldukça dağlık ve kırlıktır. İlçenin denizden yüksekliği 1450 metredir. Tortum, Karadeniz bölgesinin Doğu Karadeniz bölümü sınırları içinde yer alır. İlçede güney ve batı kesimlerinde karasal iklim, kuzey ve doğu kesimlerinde ise nispeten Karadeniz iklimi etkilidir. Tortum'a 52 km mesafede bulunan Erzurum'a aittir.
Etnik Yapı
Tortum ilçesinde üç farklı etnik grup bulunmaktadır. Nüfus piramidi sırasıyla şu şekildedir:
- Türkler
- Hemşinliler
- Çerkesler
İlçenin etnik köken dağılımı çoğunlukla Kıpçak Türkleri'nden oluşmaktadır. Geri kalan nüfus ise Rize ilinin İkizdere ve Çamlıhemşin ilçelerinin dağlık kesimlerinden göç edip ilçenin özellikle kuzey batı kesimlerine yerleşen Hemşinliler'den oluşmaktadır. Bu çeşitlilik, Tortum'un zengin kültürel mirasını oluşturan önemli bir unsurdur.